Nagrodzony w Cannes za reżyserię, film Carlosa Reygadasa, Post Tenebras Lux (2012) od wejścia na ekrany poddawany jest lawinie krytyki, zarówno ze strony zagorzałych przeciwników eksperymentów artysty, jak i ich dotychczasowych entuzjastów. Atmosfera skandalu, podgrzewana odważnymi wypowiedziami autora na temat poziomu współczesnego dziennikarstwa, nie powinna jednak nikogo dziwić. Twórca proponuje bowiem obraz ideowo i formalnie radykalny, prowokujący sensualne podejście do materii kina.

Bezkompromisowość zdradza już forma utworu. Reygadas rozbija strukturę narracji, zapraszając widza do poddania się strumieniowi impresji płynących z ekranu. Szczątkowa intryga, tkana z obserwacji, wspomnień i fantazji na temat przyszłości, raz po raz umyka porządkowi chronologii. Rozwijana w intymnych obrazach, skromnych dialogach i oszczędnych gestach, konstruuje historię młodych małżonków, Juana i Natalii, którzy wraz z dziećmi osiedlają się w okazałej hacjendzie na prowincji. Miejski styl bycia od początku utrudnia bohaterom kontakt z lokalną społecznością. Nieudane próby opanowania chaosu, uosabianego przez „inny” Meksyk, stopniowo odsłaniają dramat pozornie szczęśliwej rodziny.

Znaczący jest sam sposób wprowadzenia refleksji o kryzysie. Reżyser czyni to za pomocą harmonijnie budowanej warstwy wizualnej. Jej konfrontacja z rozkładem wewnętrznego świata bohaterów wzmacnia wrażenie pozy przenikającej ich zachowania. Obraną formułę przedstawienia zapowiada już sekwencja otwierająca film. Niepokojąca wizja dziecka, otulonego dźwiękami i obrazami przyrody, to metafora człowieka stojącego u progu wewnętrznego przeobrażenia. Orzeźwiająca aura wieczoru, przerywana pomrukami burzy, zwiastuje stopniowe odchodzenie od niewinności, stanowiące konsekwencję uległości kuszącym obietnicom Złego. Figura fosforyzującego fauna (być może samego szatana), zakradającego się do sypialni ze skrzynką narzędzi, potwierdza, że owa zmiana często nadchodzi niezauważona i jest niezależna od człowieka. Wystarczy obluzowana śrubka, by sprowokować lawinę zdarzeń, nad którymi trudno będzie zapanować.

Powolne wikłanie w kulturowe oczekiwania prowadzi do duchowej pustki. Jej wyrazem staje się relatywizm poznawczy. W filmie uobecnia się on w nieostrym sposobie kadrowania, podwajającym kontury przedmiotów i postaci. Subiektywizacja perspektywy sugeruje nie tylko obecność intymnych wizji bohaterów. Wprowadza również refleksję na temat zachodniego paradygmatu myślenia, w którym poglądy danej jednostki funkcjonują jako reguła świata, odgradzając ją od innych punktów widzenia. W tę pełną wyższości postawę wpisuje się Juan. Mężczyzna nieustannie zmaga się z frustracją. Ciepły i troskliwy wobec dzieci, bez zmrużenia oka katuje wiernego psa. Zabiega o zainteresowanie żony, by za chwilę rzucić kąśliwą uwagę. Ocenia, porównuje, krytykuje, coraz wyraźniej izolując się od ludzi i natury.

Wskazany paradygmat, zdaniem Reygadasa, uniemożliwia osiągnięcie szczęścia. Wskutek podporządkowania regułom cywilizacyjnej gry, naturalność przeżywania świata przez dzieci stopniowo ustępuje miejsca pozom dorosłych. Człowiek, odgradzając się szczelnym murem od natury, skazuje siebie na dyktat konwencji. Pobrzmiewają tu echa cywilizacyjnego piekła okiem Spenglera, paradoksalnie, ujawniają się też nawiązania do kalwińskiej zasady predestynacji, której hasło przekornie przywołuje tytuł obrazu. Absurdalność ludzkiego losu wynika bowiem z faktu, że z tego narzuconego cyklu człowiek nie jest w stanie się wyzwolić. Dzieci – światło przed ciemnością – na pewno pójdą w ślady rodziców, zatracając instynktowny sposób odbioru rzeczywistości.

Znaczenia nabierają w tym kontekście również poczynania podwładnego Juana, El Siete. Reżyser powraca tu do refleksji podjętej w krótkometrażowym debiucie, Maxhumain (1999), dotykającej religijnych konsekwencji aktu samobójstwa. Meksykanin w symbolicznym geście seppuku oczyszcza się z zarzutów. Jest jedynie narzędziem, podobnie jak ofiary, które tracą głowy w krwawych wojnach narkotykowych karteli.

W obrazie świata kreślonym przez Reygadasa przeraża nie tylko gorzka konstatacja na temat kondycji etycznej Zachodu, ale przede wszystkim fatalistyczna wizja istoty ludzkiej natury. Jeżeli postrzeganie człowieka nigdy nie jest pełne, a o konsekwencjach jego poczynań zawsze decyduje ktoś inny, nic tak naprawdę od nas nie zależy. Wszelkie starania nie mają znaczenia, ponieważ kontrola stanowi jedynie iluzję. Paradoksalnie, ten brak odpowiedzialności niesie ze sobą nutę optymizmu. Gwarantuje bowiem pełną swobodę w projektowaniu świata. Co jednak począć z tą dziwną wolnością? Może wystarczy istnieć, po prostu to przeżyć.

Katarzyna Szpot