Wrocławska Galeria pod Platfonem ma przyjemność zaprosić zainteresowanych wątkiem tematycznym Exlibris Polski czasu wojny i okupacji 1939-1945 ze zbiorów Mieczysława Bielenia na niezwykle intrygujacą wystawę.

Mieczysław Bieleń, warszawski bibliotekarz, księgarz, bibliofil, pasjonat sztuki ekslibrisu. Kolekcja prac z okresu wojny i okupacji obejmuje ponad dwa tysiące ekslibrisów stu dziesięciu artystów. Na wystawie zaprezentowano trzysta dziesięć prac artystów z trzynastu miast polskich. Prace te stanowią cenny materiał dokumentujący życie artystyczne okupowanej Polski.

Wybuch II wojny światowej, jej tragiczny przebieg, okupacja kraju, zmagania z wrogiem, niepewność życia codziennego i walka o chleb musiały wpływać hamująco na rozwój życia artystycznego i twórczość graficzną. O swobodnej działalności wydawniczej także nie mogło być mowy. Wydawnictwa artystyczne mogły powstawać tylko w konspiracji, w prywatnych domach. Zdawał sobie z tego sprawę Tadeusz Leszner, prawnik z wykształcenia, z upodobania bibliofil, zbieracz książek, a przede wszystkim miłośnik ekslibrisów, ich kolekcjoner i żarliwypropagator. Postanowił więc w ciężkich warunkach wojny przeciwstawić się w jakimś stopniu zaistniałej sytuacji. Zofia Cieślewska, żona Tadeusza Cieślewskiego syna, po latach wspominała: “W jesienny, listopadowy dzień 1940 roku, prawie o zmierzchu, do naszego mieszkania przy ulicy Dobrej zapukał nieznany mi mężczyzna w średnim wieku, w kapeluszu nasuniętym na czoło, w palcie z podniesionym kołnierzem. Przedstawił się i poprosił o widzenie z Tadziem. Z trwogą wpuściłam go do mieszkania. Był to Tadeusz Leszner. Wkrótce stał się naszym przyjacielem i częstym gościem w naszym domu. Taki był początek zawiązania się i działalności konspiracyjnego Koła Miłośników Grafiki i Ekslibrisu.” Koło posiadało własny statut. Celem jego działania było przede wszystkim nawiązanie i utrzymanie łączności między kolekcjonerami i artystami oraz pobudzenie i ożywienie aktywności twórczej z uwzględnieniem trudnych warunków materialnych okresu wojny. Statut określał, że członkiem zwyczajnym Koła może być twórca lub właściciel dziesięciu ekslibrisów, albo dziesięciu sztuk grafiki okolicznościowej. Dlatego też charakterystczne stało się rozpowszechnianie kart z życzeniami oraz z innych okazji. Członkiem nadzwyczajnym mógł zostać właściciel przynajmniej jednej własnej pozycji. Koło prowadziło ożywioną działalność. Spotkania były połączone z odczytami i pokazami ekslibrisów i grafik. Obchodzono jubileusze artystów oraz ludzi nauki i kultury, organizowano szkolenia dla młodych grafików: drzeworytu nauczał Tadeusz Cieślewski syn, technik metalowych - Adam Półtawski. Prowadzono również wykłady z historii sztuki i grafiki. Wydawano w wielkiej konspiracji albumy i teki z grafikami oraz towarzyszące im teksty, omawiające twórczość artystów. W tej dziedzinie wyróżniał się Tadeusz Leszner.

Aktywnym członkiem Koła był Tadeusz Cieślewski syn, którego twórczość w zakresie ekslibrisu rozwinęła się właśnie w okresie okupacji. Był autorem dwóch tek, we wstępach do których wyjaśniał swoją niemal mistyczną miłość do ksiąg i murów rodzinnego Starego Miasta Warszawy. To one najczęściej inicjowały jego graficzną twórczość. Jego prace, jedyne w swoim rodzaju, charakteryzują się wysokimi walorami artystycznymi oraz siłą i głębią wyrazu. Są przykładem tego, że ekslibrisy wykonane dla różnych osób mogą wyrażać również własne przeżycia autora.

Z działalnością Koła Miłośników Ekslibrisu był związany również Jerzy Kram, autor wielu księgoznaków oraz wstępów do tek i albumów innych artystów. Jego największym osiągnięciem było opracowanie w latach okupacji “Almanachu ekslibrisu polskiego XX wieku”, który mimo pokaźnej objętości maszynopisu był przepisywany przez wielu kolekcjonerów i osób zainteresowanych ekslibrisami. Do dzisiaj jest cenioną i pożyteczną pracą historyczną W obrębie warszawskiego koła rozwinęła sie twórczość wielu grafików, szczególnie interesująco: Henryka Gaczyńskiego, Edwardy Przeorskiej, Zofii Fijałkowskiej, Stanisława Łuckiewicza. Rozwinęły się upodobania kolekcjonerskie. Przykładem może być profesor Andrzej Ryszkiewicz, który po latach wspominał: “Prąd ekslibrisowy /.../ był /.../ na przekór codziennej okupacyjnej makabrze coraz bardziej wartki. Pojawiły się całe kolekcje wystawiane na sprzedaż / np. w księgarni Arcta na Nowym Świecie/, co i rusz wypływały ze zwożonych do Warszawy wiejskich księgozbiorów znaki nikomu nie znane albo uchodzące za bardzo rzadkie /.../. Budka z dewocjonaliami Józefa Stenboka na pl. Trzech Krzyży dostarczała zawsze okazji nabycia i stała się z biegiem czasu swoistym punktem kontaktowym bibliofilów. Gromadzili się oni czy na środach u dra Stefana Rygla na ul. Filtrowej, czy w piątki u profesora Tadeusza Wolskiego na ul. Mochnackiego. Toczyliśmy przedziwne, hermetyczne rozmowy o ekslibrisach. Tadeusz Leszner organizował konkursy na znaki powojennych książnic /.../. Zjeżdżali czasem zbieracze i twórcy zamiejscowi / z Krakowa, nawet ze Lwowa/, oglądaliśmy godzinami czy to nowe znaleziska, czy bieżąco wykonane ekslibrisy, czy wreszcie publikacje /..././.../ W dzień żyło się jak wszyscy, pracowało, konspirowało, borykało z biedą i tragediami. A w ustalone bibliofilskie dni, a potem wieczory w zaciemnionych mieszkaniach żyliśmy w innym świecie, niepodległym i niepoddanym żadnym cenzurom, świecie ekslibrisowym. Trudno powiedzieć, jak bardzo potrzebne dla równowagi psychicznej nas wszystkich było kolekcjonerstwo w okupowanej Warszawie. Z przynależnością do Koła łączyły się debiuty i początek twórczości Adama Młodzianowskiego i Jerzego Jarnuszkiewicza. Młodzianowski w latach okupacji wykonał ponad 60 niekonwencjonalnych ekslibrisów. Część z nich znalazła się w bardzo rzadkim dziś albumie pt. “Czterdzieści ekslibrisów”. Jest to prawdopodobnie - wspomniał w liście Młodzianowski - jedyny zachowany egzemplarz. Znajduje się on w zbiorach graficznych Biblioteki Ossolineum we Wrocławiu. Był to druk najzupełniej nielegalny, drukowany na tak zwanym pedale, a częściowo własnonożnie przeze mnie. Druk odbywał się w maleńkiej drukarence prywatnej w Warszawie, przy ulicy Focha obok Placu Teatralnego. Ani drukarnia, ani dom, w którym się mieściła nie istnieją. Właściciele również nie żyją. Był to chyba koniec 1943 roku - jesień.” Z warszawskim Kołem był związany również Jerzy Jarnuszkiewicz, rzeźbiarz i autor wielu interesujących ekslibrisów wykonanych w drzeworycie. Widać w nich rękę rzeźbiarza. Tadeusz Cieślewski syn poświęcił im uwagę w szczegółowym studium pt. “Analiza estetyczna drzeworytowych ekslibrisów Jerzego Jarnuszkiewicza. Próba recenzji wzorcowej.” Pracę przepisał według wskazówek autora i wydał w maszynopisie Jerzy Kram w 1944 roku / wydanie 2 w 1946 r. ze wstępem Tadeusza Lesznera/.

Większość ówczesnych publikacji miała staranną, aczkolwiek skromną szatę zewnętrzną. Ukazywały się na prawach rękopisów, z tekstami pisanymi na maszynie w liczbie kilku lub kilkunastu egzemplarzy. Do wyjątków należą: album 8. ekslibrisów Wojciecha Marii Nowakowskiego, ze wstępem Tadeusza Lesznera, w całości wycięty w linoleum i odbity w 100. egzemplarzach oraz wyjątkowy w tym czasie, bo wielce elegancki, album 10. kwasorytowych ekslibrisów Edwardy Przeorskiej w srebrnych okładkach z ozdobną winietą. W Krakowie uczeń Edmunda Bartłomiejczyka - Wiktor Zbigniew Langner wyciął techniką drzeworytu “Krakowskie obrazki dewocyjne” i “Czternaście wiernych obrazków Męki Pańskiej”, zaopatrzonych starannie wybranymi wyjątkami z Ewangielii i modlitwami na intencję Drogi Krzyżowej. /.../ W 1943 roku ukazały się także “Ekslibrisowe grzechy Wiktora Langrena”. Zawartość /.../ jest bardzo interesująca ze względu na ekslibrisy i osobiste uwagi artysty, wyrażające jego poglądy na rolę, jaką ta mała grafika powinna spełniać w związku ze swoją istotą i przeznaczeniem. Autor dedykował “Ekslibrisowe grzechy” Zygmuntowi Klemensiewiczowi, kolekcjonerowi znaków własnościowych w Krakowie, który w latach okupacji zbierał materiały i pracował nad “Bibliografią ekslibrisu polskiego”. Ukazała się ona drukiem w 1952 roku, już po śmierci autora, uzupełniona przez Helenę Lipską, ze wstępem Edwarda Chwalewika.

W pracach nad ekslibrisem uczestniczył też Tadeusz Przypkowski w Jędrzejowie /.../. Jest on autorem cennych ekslibrisów, wykonanych w barwnych linorytach, opartych tematycznie na rodowych herbach właścicieli znaków, w połączeniu z astrologicznymi symbolami. /.../

Obecna wystawa ma charakter wyjątkowy i szczególny. Wszystkich jej bohaterów urodziła i ukształtowała wojna i okupacja. Jedni dożyli wyzwolenia, inni zginęli tragicznie, ale małe rycinki, które stworzyli, łączyły ludzi i broniły przed marazmem oraz zniewoleniem myśli i upodobań, niosąc iskrę nadziei na upragnioną wolność. (Maria Grońska z katalogu “Ekslibris Polski Czasu Wojny i Okupacji 1939 - 1945”, ze zbiorów Mieczysława Bielenia, Warszawska Galeria Ekslibrisu. 2009)

Wystawa portwa od 23.08.2012, 10:30 (czwartek)
do 05.09.2012, 10:30 (środa)