Instytut Kultury Polskiej w Nowym Jorku, BAMcinématek w Nowym Jorku i Cinefamily w Los Angeles, we współpracy z Polskim Instytutem Sztuki Filmowej oraz Filmoteką Narodową, zapraszają na pierwszą amerykańską retrospektywę twórczości Andrzeja Żuławskiego, z udziałem reżysera.

BAMcinématek: 7 marca – 20 marca
The Cinefamily: 9 marca – 1 kwietnia

W programie znajdą się legendarne Opętanie (1981) z Isabelle Adjani, Najważniejsze to kochać (1975) z Romy Schneider, Wierność (2000) i Błękitna Nuta (1991) z Sophie Marceau, a także wszystkie polskie filmy reżysera – od krótkometrażowych po Trzecią część nocy (1971) i kontrowersyjną Szamankę (1996).

Andrzej Żuławski (ur. 1940) – reżyser, scenarzysta, pisarz, eseista i aktor – należy do najbardziej radykalnych wizjonerów światowego kina. W swojej twórczości, inspirowanej literaturą, polityką, historią, filozofią współczesną czy muzyką, Żuławski podejmuje tematy egzystencjalne, nierzadko wyraziście i bezkompromisowo przybierające formę brutalizmu, przemocy, erotyzmu, rozpaczy czy histerii. Począwszy od kreacji Małgorzaty Braunek w Trzeciej części nocy i Diable, przez nagrodzoną w Cannes kontrowersyjną rolę Adjani w Opętaniu czy Romy Schneider w Najważniejsze to kochać, reżyser stworzył jedne z najbardziej przejmujących i wygranych na najwyższych emocjach kreacje aktorskie w historii kina.

Życie filmowych bohaterów to spazmatyczne szarpanie, eksces, gwałt, okrucieństwo, płacz, brzydota, w której jedynie na ułamek sekundy objawia się piękno. […] Żuławski wciąż uprawia to samo kontrowersyjne i drapieżne kino, w odważny sposób operujące przerysowaniem, okrucieństwem i naturalizmem w poszukiwaniu prawdy o roli uczuć w ludzkim życiu, pisał o filmach Żuławskiego Piotr Kletowski w „Najważniejsze to kochać. O filmowej twórczości Andrzeja Żuławskiego”.

Żuławski rozpoczął karierę filmową u boku Andrzeja Wajdy jako asystent przy Popiołach (1965). W 1971 roku zadebiutował wizjonerską Trzecią częścią nocy, opowiadającą o okrucieństwie wojny bazując na przeżyciach swojego ojca w okupowanym Lwowie. Po sukcesie filmu w Europie, Żuławski zrealizował w kraju Diabła (1972), którego władze zatrzymały przed wprowadzeniem na ekrany (premiera: 1988 r.). Od tego czasu Żuławski tworzył głównie we Francji – w Najważniejsze to kochać (1975) rozwijając swój ekspresywny styl – by w 1976 r. powrócić do Polski na plan Na srebrnym globie, pierwszego polskiego obrazu science fiction na tak dużą skalę. Po wstrzymaniu jego produkcji, Żuławski, niechciany ponownie wyjechał z kraju, a film w swojej ostatecznej wersji pokazano dopiero w 1989 r.

W 1981 r. zrealizował już w Berlinie swój bodaj najgłośniejszy film Opętanie; a następnie kolejne: Kobietę publiczną (1984), Narwaną miłość (1985), Moje noce są piękniejsze niż wasze dni (1989) i operę filmową Borys Godunow (1989). Jedynym filmem zrealizowanym w wolnej Polsce – pomiędzy francuskimi Błękitną nutą (1991) o Chopinie i Wiernością (2000) - jest Szamanka z 1996 roku. Żuławski opublikował ponad 20 książek, min. Ogród miłosny, Jonasz, Pan śmiertelny i Listy do domu. W roku 2001 został uhonorowany Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski; a w 2002 - francuskim Orderem Legii Honorowej.

FILMY:

Trzecia część nocy Polska 1971, 105 min
Obsada: Małgorzata Braunek, Leszek Teleszyński, Jan Nowicki.
W okupowanym Lwowie, Michał (Teleszyński) jest „karmicielem” wesz zakażonych tyfusem w instytucie medycznym przejętym przez Gestapo. W stanie permanentnej gorączki, widzi zamordowaną żonę (Małgorzata Braunek), na przemian z jej sobowtórem – Heleną, kobietą z dzieckiem. W swoim debiucie, Żuławski buduje wizję świata po Apokalipsie, który pozbawiony został Boga i podstawowych ludzkich wartości. Film jest poetycką wizyjną transpozycją wydarzeń realnych, ale moment przejścia realności w transpozycję pozostaje nieuchwytny, pisała Alicja Helman.

Diabeł Polska 1972, 119 min
Obsada: Wojciech Pszoniak, Leszek Teleszyński.
W tym naznaczonym tradycją polskiego romantyzmu przejmującym obrazie, młody szlachcic Jakub powraca ze szpitala dla obłąkanych i zastaje swój dom rodzinny w stanie rozkładu, chaosu i pod piętnem rozbiorów. Opętany przez diabła – mistrzowska rola Wojciecha Pszoniaka – niczym anioł śmierci, podejmuje się serii bezlitosnych morderstw. W jednym z wywiadów Żuławski wyznał, że film jest metaforą wydarzeń Marca ‘68 w Polsce.

Najważniejsze to kochać (L’important c’est d’aimer) Francja 1975, 109 min
Obsada: Romy Schneider, Fabio Testi, Jacques Dutronc.
Nadine jest aktorką filmów erotycznych, która za sprawą poznanego fotoreportera dostaje szansę zagrania w postmodernistycznej adaptacji Ryszarda III, realizowanej przez despotycznego i na poły szalonego reżysera (Klaus Kinski). Ten film jest pewnego rodzaju moralnym teorematem […] dotyka rzeczy, które wydają mi się esencjonalne dla nas wszystkich i dla samej twórczości artystycznej: problemu zachowania moralnego. (Andrzej Żuławski, Kino musi niepokoić).

Na srebrnym globie Polska 1988, 166 min
Obsada: Andrzej Seweryn, Jerzy Trela, Iwona Bielska.
Fantastyczno-naukowe epickie widowisko (w oparciu o dwa tomy Trylogii Księżycowej stryja reżysera, Jerzego), okaleczone przez władze PRLu, jest spektakularną opowieścią o “czasie pierwszym”, w którym wątki ze Starego i Nowego Testamentu splatają się w historię o Marcie-pramatce (Bielska), Tomaszu (Leszek Długosz), kosmonaucie Jerzym (Jerzy Trela) i Marku (Andrzej Seweryn) – Mesjaszu, który zostaje ukrzyżowany, by ocalić świat.

Opętanie (Possession) Francja / Niemcy 1981, 127 min
Obsada: Isabelle Adjani, Sam Neill.
Isabelle Adjani (nagroda za najlepszą rolę żeńską w Cannes ‘81) wciela się w rolę Anny, przechodzącej traumę rozstania z Markiem (Sam Neill). O tym studium rozpadu małżeństwa i rozpaczy wobec egzystencjalnego osamotnienia, Aleksander Ledóchowski pisał: Film jest o rozpadzie psychiki i duszy, o budzeniu się zła, pozornie irracjonalnego, ale groźnego, bo wywodzącego się z głębi jestestwa. W tym rozumieniu Opętanie jest aktualnym, ważnym, czasowo świetnie utrafionym przyczynkiem poetyckim do obiektywnych wydarzeń współczesnych.

Kobieta publiczna (La femme publique) Francja 1984, 113 min
Obsada: Valérie Kaprisky, Francis Huster, Lambert Wilson.
W tym “filmie w filmie”, a zarazem przypowieści o sztuce, poświęceniu i pięknie, Ethel (Kaprisky) jest zmysłową aktorką, zaangażowaną do produkcji Biesów w reżyserii despoty i samozwańczego demiurga Kesslera (Huster). Piotr Kletowski zauważa głód Absolutu u Żuławskiego, którego namiastką jest miłość „do utraty tchu”, w tym opętanym cielesnością obrazie.

Narwana miłość (L’amour braque) Francja 1985, 105 min
Obsada: Sophie Marceau, Francis Huster.
Andrzej Żuławski powiedział kiedyś, że więcej zawdzięcza Samowi Peckinpahowi niż Ingmarowi Bergmanowi. Dlatego też jego przewrotna i dynamiczna adaptacja kolejnego dzieła Dostojewskiego – Idioty – posługuje się stylistyką kina akcji; agresywną aktorską i wizualną ekspresją, by opowiedzieć historię o doskonałej miłości, zanurzonej w brudzie i brzydocie kryminalnego półświatka.

Moje noce są piękniejsze niż wasze dni (Mes nuits sont plus belles que vos jours) Francja 1989, 100 min
Obsada: Sophie Marceau, Jacques Dutronc.
Historia o tragicznych kochankach: geniuszu komputerowym (Dutronc), chorym na guza mózgu i pięknej, wróżącej ze snów showgirl, Blanche (Marceau), których spełnienie jest niemożliwe za sprawą istnienia „tego trzeciego” – zdemoralizowanego i zazdrosnego męża.

Borys Godunow Francja, Jugosławia, Hiszpania 1989, 115 min
Obsada: Ruggero Raimondi, Kenneth Riegel, Pavel Slaby
Borys Godunow jest filmową operą, której realizację przejął Żuławski po umierającym Andrieju Tarkowskim by tam, gdzie rosyjski mistrz mógłby szukać duchowości, Żuławski stawia na cielesność (za: Kletowski). Film o cierpieniu narodu pod dictum tyrana w Rosji carskiej 1598-1605, jest zarazem bogatym wizualnie teatrem i „filmem w filmie”, który przekracza granice przedstawienia.

Błękitna nuta (La note bleue) Francja / Niemcy 1991, 135 min
Obsada: Janusz Olejniczak, Marie-France Pisier, Sophie Marceau.
W Błękitnej nucie Żuławski obrazuje 36 ostatnich godzin życia Chopina, które wycieńczony chorobą kompozytor (Olejniczak) spędza w posiadłości Nohant wraz z George Sand (Pisier), jej córką Solange (Marceau) oraz grupą najbliższych przyjaciół: Iwanem Turgieniewem, śpiewaczką operową Pauline Viardot i malarzem Eugene Delacroix. W ostatnim dniu życia Chopina burzliwe uczucie pomiędzy nim i Sand powoli dogasa, podobnie jak siły twórcze kompozytora. Błękitna nuta (La note bleue) to, według słów George Sand, ostatnia nuta, jaką zapisał Chopin.

Szamanka Polska 1996, 100 min
Obsada: Iwona Petry, Bogusław Linda.
Profesor antropologii Michał (Linda), spotyka studentkę o pseudonimie Włoszka (Petry), z którą rozpoczyna namiętny, obsesyjny romans. W tej kontrowersyjnej historii – nazywanej „Ostatnim tangiem w Warszawie” - według scenariusza Manueli Gretkowskiej, [Żuławski] już bez żadnych osłonek ukazuje narastanie w ludziach szaleństwa, związanego z pogańskimi wierzeniami i namiętnościami. […] W oczywisty sposób reżyser przeniósł na nasz grunt formę obyczajowego kina współczesnego, nasyconego pogańskim kultem ciała i krwi. (Mirosław Winiarczyk, Kurier Polski).

Wierność (La fidélité) Francja 2000, 165 min
Obsada: Sophie Marceau, Pascal Greggory, Guillaume Canet.
W uwspółcześnionej ekranizacji XVII-wiecznej powieści Marie Madeleine de La Fayette, Księżna de Cleves, Clelia (Marceau) jest fotografką pracującą w wysokonakładowym brukowcu, rozdartą pomiędzy miłość do męża (Greggory) i młodego, namiętnego fotoreportera Nemo (Canet). Film w przejmujący sposób podejmuje pytanie o możliwość prawdziwej, czystej i wiernej miłości, w świecie rządzonym przez pazerne media. Wierność to film o wierności wobec innych, ale i wobec siebie. W dobrze znanej z poprzednich filmów Żuławskiego estetyce krzyku rozgrywa się historia o sprawach podstawowych i tak subtelnych, że dziś wstydzimy się o nich mówić nawet szeptem. (Iwona Cegiełkówna, Kino)

FILMY KRÓTKOMETRAŻOWE:

Pavoncello Polska 1967, 29 min
Obsada: Joanna Kasperska, Stefan Friedmann.
Zainspirowany opowiadaniem Żeromskiego Pavoncello, to historia trójkąta miłosnego rozgrywającego się we Włoszech w 1912 roku – pierwszy film Żuławskiego, zrealizowany dla Telewizji Polskiej.

Pieśń triumfującej miłości Polska 1969, 29 min
Obsada: Beata Tyszkiewicz, Piotr Wysocki.
Historia miłości rozegranej pomiędzy realnością, a fantazją, oparta luźno na opowiadaniu Turgieniewa i naznaczona już wyraźnym stylem Żuławskiego, stanowiła – wraz z Pavoncello – faktyczny debiut reżyserski, który utorował reżyserowi drogę do Trzeciej części nocy.

źródło: Filmoteka Narodowa, fot. www.polishculture-nyc.org, Andrzej Żuławski by Agata Bebecka