Zaskakująca angielska komedia rozgrywająca się w piętrowej przestrzeni tak, jak piętrowe jest oszustwo w tytułowym rodzinnym interesie. Czy powołanie na dyrektora firmy człowieka uczciwego ma zaświadczyć o jej nieskazitelności czy raczej służyć dalszemu maskowaniu korupcji? Czy uczciwość może pozostać bez skazy w otoczeniu kłamstwa? Odpowiedź okaże się co najmniej nieoczekiwana.

Alan Ayckbourn (ur. 1939 w Londynie) – dramatopisarz (jeden z najczęściej wystawianych po Szekspirze), reżyser, aktor, dyrektor artystyczny The Stephen Joseph Theatre w Scarborough (1972-2009), gdzie wyreżyserował prawie wszystkie swoje sztuki teatralne.

Początek jego kariery dramatopisarskiej związany jest z wykonywanym zawodem aktora. Kiedy Ayckbourn skarżył się na jedną z granych przez siebie ról, Stephen Joseph – jego mentor i założyciel teatru w Scarborough, doradził mu, że jeśli chce grać lepsze role, musi je sam dla siebie napisać.

Duży rozgłos, także poza granicami kraju, przyniosła mu premiera Relatively Speaking (Wszystko jest względne, 1967), a także kolejne komedie, spośród których wymienić warto: How the Other Half Loves (Jak się kochają w niższych sferach, 1969), Absurd Person Singular (Wszystkiego najlepszego, 1972), Bedroom Farce (Farsa na trzy sypialnie, 1975).

Alan Ayckbourn jest pisarzem bardzo płodnym – w ciągu 53 lat napisał 76 sztuk teatralnych, które zostały przetłumaczone na ponad 35 języków i wystawiane są z powodzeniem na najlepszych scenach całego świata, a także adaptowane dla filmu i telewizji. Za swoją twórczość otrzymał wiele ważnych nagród i odznaczeń. W 1997 za zasługi dla teatru otrzymał z rąk królowej Elżbiety tytuł szlachecki.

Mały rodzinny interes jest jedną z niewielu sztuk, która nie miała swojej premiery na macierzystej scenie Ayckbourna w Scarborough. Autor napisał ją na zamówienie dla Royal National Theatre w Londynie i tam, w maju 1987, wystawił w swojej reżyserii. Inscenizacja odniosła ogromny sukces i otrzymała prestiżową brytyjską nagrodę dla najlepszego przedstawienia roku.

Sztuka spotkała się z dużym zainteresowaniem. Choć autor odcinał się od określania jej mianem „polityczna”, krytycy często traktują Mały rodzinny interes jako satyryczny komentarz okresu thacheryzmu. To właśnie w 1987 – roku premiery przedstawienia, Margaret Thatcher wypowiedziała słynne słowa: Nie ma czegoś takiego jak społeczeństwo, a za podstawowy obowiązek obywateli uznała przede wszystkim dbanie o siebie samych. Także Mark Ravenhill nazwał Mały rodzinny interes najistotniejszą sztuką polityczną lat 80-tych, która zainspirowała go jako pisarza.

Mimo że wymogi dotyczące obsady i scenografii nie pozwalały na częste jej inscenizowanie, sztuka doczekała się wielu znaczących realizacji. Swoją premierę miała m.in. w 1992 na Broadway’u. W 2009 z okazji siedemdziesiątych urodzin autora BBC Radio 3 przygotowało adaptację Małego rodzinnego interesu, w której udział wzięli m.in. Alfred Molina (Jack), Julian Sands (Desmond) i Adam Godley (detektyw Benedict). Polską prapremierę sztuki wyreżyserował w 1990 dla Teatru Telewizji Stanisław Mączyński. Szczecińska realizacja Anny Augustynowicz jest pierwszą inscenizacją komedii na polskiej scenie teatralnej.

Alan Ayckbourn o Małym rodzinnym interesie

O sztuce tej mówiono, że jest diagnozą kondycji narodu. Owszem, jest w tym trochę racji, ale nie znoszę, kiedy określa się ją jako „sztukę polityczną”. Społeczna – tak, polityczna – nie. Polityka i politycy są w demokracji tylko symptomami choroby toczącej społeczeństwo. Oni ani jej nie powodują, ani raczej nie są w stanie jej wyleczyć. Choroba w tym przypadku wydaje mi się być rozpadem zasad uznawanych przez społeczeństwo za moralne. Kiedy kradzież jest usprawiedliwiona? Czy może zaistnieć sytuacja, w której będzie dozwolone zabicie drugiego człowieka? Czy istnieją okoliczności wyjątkowe, kiedy zachowanie wbrew prawu jest dopuszczalne? Coraz więcej ludzi zadaje sobie podobne pytania, dochodząc do bardzo niepokojących wniosków.

Żadna sztuka nie jest w stanie odpowiedzieć na tak fundamentalne pytania. Może natomiast – mam nadzieję, zwrócić uwagę, że granica pomiędzy tym, co dozwolone, a tym, co dozwolone, ale nieakceptowane - jest bardzo płynna. Ludzki umysł ma bowiem skłonność do usprawiedliwiania przyjętego sposobu zachowania wywołującymi je okolicznościami. Bądźmy czujni!

Wypowiedź Alana Ayckbourna do programu nieznanej inscenizacji.

Plakat: Tomasz Bogusławski

Alan Ayckbourn

MAŁY RODZINNY INTERES

przekład: Małgorzata Semil

reżyseria: Anna Augustynowicz

scenografia: Marek Braun

kostiumy: Wanda Kowalska

muzyka: Jacek Wierzchowski

reżyseria światła: Krzysztof Sendke

asystent reżysera: Przemysław Walich

Teatr Współczesny w Szczecinie
www.wspolczesny.szczecin.pl

Obsada: Maria Dąbrowska, Małgorzata Klara, Iwona Kowalska, Grażyna Madej, Joanna Matuszak, Kinga Piąty, Arkadiusz Buszko, Marian Dworakowski, Adam Kuzycz-Berezowski, Paweł Niczewski, Wiesław Orłowski, Wojciech Sandach, Przemysław Walich