Czy nam się to podoba czy nie, żyjemy w świecie „post” – postmodernizmu, postkolonializmu, postpamięci. I to ujęciem ostatniego tematu zajął się w swojej najnowszej książce Zbigniew Zawadzki. Przetwórnia bowiem to książka o traumie ludzi doświadczonych historią – historią przeszłych pokoleń, które odrzucając swoją przeszłość, przerzucają ją na innych, wbudowując w nich obraz postpamięci.

W ten sposób funkcjonuje główny bohater Zawadzkiego. Tajemniczy S. przeżywa historię swojej matki – Żydówki i swojego ojca – komunisty. Wychowywany w poczuciu milczenia i tajemniczości, w domu, w którym o pewnych sprawach się po prostu nie mówi, nie potrafi zrozumieć zachowań, które dopiero po wielu latach okażą się jasne. Nic dziwnego, że odkrywając potem pamiętnik matki z opisami wojennych doświadczeń, budzi się po nocach w wyniku koszmarów o esesmanach i obozach. Nieprzeżyta trauma powraca do niego i mści się podwójnie. Życie S. toczy się wokół wspomnień.

Przeplatane fragmenty z różnych lat życia wskazują jasno, że nie jest ważna chronologia wy-darzeń, ale coś zupełnie innego. Podążając za bohaterem, odkrywamy z nim jego rodzinne zagadki, nieznane mu wcześniej losy i szukamy wyjaśnień tam, gdzie nie wszystko jest do końca wiadome. S. po okresie dzieciństwa znajduje odpowiedzi na pytania, które dawniej go dręczyły. Okazuje się, że wychowywany z dala od rozmaitych problemów, odsuwany od „brudnej”, PRL-owej rzeczywistości nie ma pojęcia o otaczającym go świecie, choć jednocześnie rozumie pewne nieścisłości. Wyczuwa napiętą atmosferę panującą niekiedy w domu, widzi bunt braci niegodzących się na warunki, w których przyszło im żyć, rozpoznaje wahania matki. Wszystko to nie prowadzi go jednak do żadnych wniosków, dlaczego? Ponieważ będąc ochranianym od zawsze, izolowanym od „złego świata” bohater ani nie może się sprze-ciwić, ani zaaprobować tej rzeczywistości, w której żyje, bo jej po prostu nie zna. Jest pewien paradoks w świecie skonstruowanym przez Zawadzkiego. Otóż S., który nic nie wie i nie po-trafi nazwać tego, co się wokół niego dzieje, jednocześnie wyczuwa pewne zło w postawie ojca i jego poglądach, podświadomie staje po stronie braci walczących z systemem, aprobuje rzeczy „zakazane”. Ta niezgodność jest aż niewiarygodna – ktoś, kto nie potrafi wytłumaczyć wyrazu „Żyd”, raczej nie będzie widział sprzeczności w wypowiedziach i rozpoznawał „słuszną stronę”, bo po prostu nie będzie do tego zdolny.

Bohater książki Przetwórnia to ktoś, kto nie tyle mierzy się z pamięcią o swoim dzieciństwie, ile przywołuje pamięć o wiele głębszą – pamięć o traumie wojny i trudnych czasach PRL-u. Czy jednak S. się czymś wyróżnia? Nawet biorąc pod uwagę fakt, że nie znamy pełnego imienia bohatera, łatwo dojdziemy do wniosku, że niekoniecznie, że historia ukazana w powieści to tylko przykład doświadczenia zbiorowego. Historia ludzi żyjących w ponowoczesności, po absurdalnych i dramatycznych wydarzeniach XX wieku.

Alicja Wielgus

Wydawnictwo W.A.B.