Najnowsza propozycja Kathryn Bigelow, Wróg numer jeden, to gorzka opowieść o niszczącej mocy determinacji, która nieodwracalnie określa życie jednostki.

Dawniej, jeśli osaczeni przez nieprzyjaciela żołnierze pragnęli przekazać dowództwu informacje, a nie mogli skorzystać z pomocy kuriera, posługiwali się plotką. Tworzyli nośną, często zaskakującą wiadomość, w którą wplatali istotne dane, a następnie rozpowszechniali ją wśród okolicznych mieszkańców. Przekazywana z ust do ust przez nieświadomych rzeczywistego celu kupców i podróżników informacja rychło docierała do adresata, stając się podstawą do podjęcia odpowiednich działań. Dziś wojenna komunikacja odbywa się za pośrednictwem setek ekranów – odwagę kurierów zastąpiły telefony komórkowe i komputery, a oryginalność plotek – kosmiczne satelity i bezzałogowe samoloty. Taktyczna gra w blasku monitora toczy się również w najnowszym filmie Kathryn Bigelow, pt.: Wróg numer jeden (Zero Dark Thirty, 2012), wikłając polityczno-militarny wymiar walki z terroryzmem w dyskurs technologicznie zapośredniczonej obserwacji.

Pierwotną tkankę scenariusza filmu budowała wymierzona w amerykańską administrację refleksja na temat adekwatności środków angażowanych w nieudolne próby schwytania Osamy Bin Ladena, organizowane latami przez służby wywiadowcze. Przeprowadzona 2 maja 2011 roku spektakularna operacja Trójząb Neptuna, zakończona śmiercią terrorysty, wymusiła jednak potrzebę przedefiniowania fabularnych akcentów i zmianę sekwencji zamykających obraz. W wyniku przekształceń krytyczne stanowisko wyrażane w filmie nabyło cechę uniwersalności, stając się, z jednej strony, wyostrzonym spojrzeniem na wojenne praktyki, z drugiej natomiast wnikliwym studium uwikłania jednostki w obrany cel.

Wpisana w świat wielogodzinnych przesłuchań, żmudnego wertowania stosów akt i wydobywania słów-kluczy mogących oswoić informacyjny chaos historia obejmuje najbardziej burzliwy dla CIA okres polowania na Bin Ladena, zainicjowany atakiem na World Trade Center. Prowadzona bez obyczajowego kamuflażu i epatowania patosem, rozwija się na dziesiątkach monitorów, wprowadzając perspektywę permanentnej inwigilacji. Wszechobecne ekrany służą do informowania, obserwowania, udowadniania, wreszcie koordynowania podejmowanych przez wojskowych akcji. Stanowią również podstawowe narzędzie pracy młodej agentki, Mai (Jessica Chastain). Ambitna kobieta od początku kariery w służbach wywiadowczych poświęca się wyłącznie tropieniu groźnego terrorysty. Nieobojętna dla obrazu tortur podczas pierwszego pobytu w tajnym więzieniu, szybko wchodzi w brutalną rzeczywistość funkcjonowania agencji, ujmując otoczenie pewnością siebie, determinacją i śledczymi kompetencjami.

Podobnie jak bohaterowie poprzednich filmów reżyserki, Maya z powodzeniem wykracza poza role kulturowo przypisane jej płci. W bezlitosnym świecie wojny, tradycyjnie zdominowanym przez mężczyzn, to ona przejmuje inicjatywę. Skrupulatnie analizuje detale, konfrontuje nagrania wideo, wnika w kulturowo motywowane zwyczaje inwigilowanych, często pomijane przez innych agentów, wydobywając zależności między pozornie nieistotnymi elementami. Otaczający Mayę mężczyźni, mimo sceptycznej postawy względem podejmowanych przez kobietę tropów, stopniowo ulegają logice jej wnioskowania. Potrzebują dowodu, niemniej coraz wyraźniej to w niej upatrują przewodnika w chaosie spekulacji. Asekuracyjna postawa agentów zostaje skontrastowana z zachowaniem żołnierzy. Zaprawieni w bojach mężczyźni nie pozostawiają sobie wiele miejsca na wątpliwości. Wykonują to, co do nich należy, doskonale wytrenowani w pokorze dla władzy rozkazu.

Poprzez figurę ekranu Bigelow poddaje obserwacji ludzką naturę również w innym wymiarze. Obrazy ukazywane na monitorach demaskują bowiem prawdę o postawach walczących po obu stronach barykady. Sceny tortur, sposób przeprowadzania zatrzymań i przetrzymywania więźniów, dygresje na temat Arabów, rzucane mimochodem przez Amerykanów, zdradzają, że agentów i terrorystów różni w zasadzie jedynie ideologia tkwiąca u podstaw zadawanego cierpienia. Akt terroru, legitymizowany przez władze czy sprowokowany nacjonalistycznymi ideałami, pozostaje przemocą, bez skrupułów nadużywaną w imię „wyższego dobra”. Mimo tej gorzkiej konstatacji reżyserka nie proponuje jednak jednoznacznych ocen. Przekazując funkcję sędziego widzowi, pozostawia sobie rolę reportażystki, która z wnikliwością i pietyzmem stara się oddać wierność mozaice oswojonych przez telewizję wydarzeń.

Mimo operowania powszechnie znanymi faktami Bigelow udaje się utrzymać napięcie dramatyczne do samego końca. Misternie konstruowaną intrygę domyka efektowna sekwencja szturmu na twierdzę w Abottabadzie, wygrywana kontrastami mroku i seledynowego światła noktowizorów. Finał historii, paradoksalnie, niesie jednak ze sobą posmak goryczy. Jest ukoronowaniem dwunastoletniej pracy agentki, równocześnie ujawnia to, co pozornie niewidoczne. Kreślona dźwiękami niepokojącej kompozycji Desplata druzgocąca puenta stanowi sugestywne nawiązanie do poprzedniego dzieła reżyserki, The Hurt Locker. W pułapce wojny (2008), parafując obraz, który nie pozwala o sobie zapomnieć.

Katarzyna Szpot